ΒΑΓΙΟΝΙΑ - ΝΟΜΟΣ ΗΡΑΚΛΕΙΟΥ

Η Βαγιονιά είναι χωριό του νομού Ηρακλείου με 666 κατοίκους το 2001. Βρίσκεται στην πεδιάδα της Μεσαράς, στους πρόποδες των Αστερουσίων Ορέων. Από το χωριό διέρχεται και ο χείμαρρος Χυλβέστρα, παραπόταμος του Γερο-Ποταμού. Υπάγεται διοικητικά στο δήμο Γόρτυνας και στην επαρχία Μονοφατσίου. Είναι κτισμένο σε υψόμετρο 230 μ. και απέχει 51 περίπου χιλιόμετρα από το Ηράκλειο. 

Στο χωριό υπάρχει δραστήριος Εκπολιτιστικός Σύλλογος  Δημοτικό Σχολείο και νηπιαγωγείο, Γυμνάσιο και, από το 2007 δανειστική βιβλιοθήκη και κέντρο πρόσβασης στο Διαδίκτυο.Η κύρια ασχολία των κατοίκων είναι η ελαιοκαλλιέργεια, τα αμπέλια και τα σιτηρά.

Ο ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου ανεγέρθηκε στη θέση παλαιότερου με το ίδιο όνομα, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1937. Υπάρχουν και πολλοί ακόμα ναοί, όπως της Σαμαρείτιδας, του Αγίου Μοδέστου, προστάτη των ζώων και του Αγίου Χαραλάμπους.

Στην περιοχή του χωριού Βαγιονιά ίδρυσε στις αρχές του 15ου αιώνα ο Νείλος Νταμιλάς με προσωπικά του έξοδα ένα γυναικείο μοναστήρι, όπως αναφέρεται στη διαθήκη του (1417): "Του μακαριωτάτου εν ιερομονάχοις κυρού Νείλου του λεγομένου Νταμιλά διαθήκη και τυπική παράδωσις ην παρέδωκε των μοναζουσών των εν τη σεβασμία μονή της υπεραγίας Δεσποίνης ημών Θεοτόκου και αειπαρθένου Μαρίας της παντανάσσης της παρ' εκείνου οικοδομηθείσης εν τη τοποθεσία τη λεγομένη Βαϊοναία".

Πράγματι, υπήρχε στο χωριό Βαγιονιά παλαιός ναός του Ευαγγελισμού της Θεοτόκου, ο οποίος κατεδαφίστηκε το 1937.

Στη βενετική απογραφή του Πέτρου Καστροφύλακα, αναφέρονται και οι άλλοι δύο οικισμοί (1583): τα Λούκια με 57 κατοίκους στο Κ99 με την ονομασία Lucia και η Κουμάσα στο Κ98 με το όνομα Cumassa και 106 κατοίκους.

Με 922 κατοίκους συνολικά, το Δημοτικό Διαμέρισμα Βαγιονιάς απαρτίζουν (πληθυσμός το 2001):

• η Βαγιονιά [ 666 ] (έδρα)
• η Κουμάσα [ 65 ] , οικισμός χτισμένος σε υψόμετρο 400μ. Πολιούχοι του χωριού είναι οι Άγιος Κωνσταντίνος και η Αγία Ελένη. Υπάρχει ξωκλήσι αφιερωμένο στον Άγιο Γεώργιο.
• τα Λούκια ή και η Λούκια [ 191 ], σε υψόμετρο 360μ. και σε απόσταση 62,7 χιλιόμετρα από την πόλη του Ηρακλείου. Στον οικισμό βρίσκονται οι εκκλησίες του Αγίου Νικήτα και του Άγιου Λουκιανού. Λειτουργεί Δημοτικό σχολείο.